Bìa áo: từ mảnh giấy bị bỏ quên đến hàng sưu tầm của giới mọt sách

Bìa áo (Dust jacket) là một chiếc bìa rời, bao bọc bên ngoài một cuốn sách. Một chiếc bìa áo thường có mặt trước, mặt sau và hai tay gấp ngắn (flaps). Ngày nay, bìa áo vô cùng phổ biến và được ưa chuộng, thậm chí, nhiều chiếc bìa áo đóng vai trò quyết định giá trị sưu tầm của một cuốn sách. Nhiều mọt sách bắt đầu sưu tầm sách truyện có bìa áo độc quyền, nâng niu chiếc bìa áo ngang bằng với cuốn sách. Nhưng ít ai biết, cách đây khoảng 200 năm, những chiếc bìa áo chỉ đơn thuần là một vỏ bọc chống bụi bẩn cho sách – đúng như tên gọi của nó là “dust jacket”, và thường bị để sang một bên, ngay khi độc giả vừa mua được cuốn sách.

“Tổ tiên” của những chiếc bìa áo ngày nay

Để hiểu về nguồn cội của chiếc bìa áo và quá trình chúng trở thành một món đồ sưu tầm giá trị, chúng ta phải đồng thời xem lại lịch sử của các cuốn sách.

Trước những năm 1800, sách là một món đồ vô cùng quý giá vì chúng được làm thủ công từng quyển, tốn nhiều thời gian sản xuất. Các cuộn giấy thường được gói trong da động vật hoặc đựng trong các hòm trang sức để bảo vệ. Thế kỷ 14-16 ở châu Âu, sách được bọc trong lụa, da hoặc nhung, ngoài công dụng bảo vệ thì còn để trang trí cho món đồ giá trị này.

Spanish illuminated manuscript, c. 1460, in a Hüllenbuch-style binding of red velvet with tassels and brass furniture. Royal Library, The Hague. Credits: VISAD Amsterdam.

Đến tận những năm 1820, sách vẫn là một món hàng xa xỉ và không hề giống như những gì chúng ta thấy ngày nay. Sách thời đó chỉ là những xấp giấy chưa được đóng hay khâu lại với nhau, hoặc nếu có, cũng rất tạm bợ. Mục đích của việc này để khách hàng có thể tùy ý đóng cuốn sách đó sao cho đồng bộ với các cuốn khác đã có trên kệ sách của họ. Những cuốn sách này thường có một trang trống hoặc những tờ bìa dùng một lần ở phía trước để che chắn.

“Tổ tiên” đời tiếp theo của những chiếc bìa áo hiện đại là một cái hộp hở phía trên và phía dưới để người ta có thể dễ dàng trượt cuốn sách ra khỏi hộp và kiểm tra tình trạng của nó. Nó giống như những chiếc hộp đựng sách (slipcase) ngày nay nhưng chỉ dùng tạm thời cho đến khi sách được đem đi đóng.

Nguồn: https://www.instagram.com/p/CGjtX8fADJF/?utm_source=ig_embed&ig_rid=2b803c33-adf7-45ed-a4b9-223c3c8cb0dc

Giai đoạn tiếp theo, những cuốn sách bọc da bìa mạ vàng nổi lên. Để bảo vệ chúng khỏi bám bụi, người bán sách dùng giấy gói kín lại (như cách gói quà ngày nay).

Người ta khó có thể tìm thấy tư liệu của chiếc bìa áo đời đầu nào bởi lẽ chúng được làm ra để… bỏ đi sau khi cuốn sách được bán ra. Chiếc bìa áo đầu tiên được xem là của cuốn sách Friendship’s Offering (1829). Nó được niêm phong lại bằng sáp và được in chữ - nhưng đó là quảng cáo cho các cuốn sách khác!

Image courtesy of the Bodleian Library, University of Oxford, G. Pamph. 2920, 2921, fol. 19r.

Những năm 1850 – 1890, nhiều cuốn sách được gói trong giấy bóng kín để khách hàng vẫn thấy được bìa sách trước khi quyết định mua. Năm 1879, Lewis Carroll viết thư đề nghị nhà xuất bản in tựa cuốn sách The Hunting of the Snark của ông lên gáy của giấy bọc sách.

Hầu hết các bìa áo thời đó đều được in quảng cáo cho sách khác ở mặt sau, cũng có lúc là quảng cáo đồ gia dụng như xà bông.

Nguồn:https://www.instagram.com/p/CDKd2SRJ-CH/?utm_source=ig_embed&utm_campaign=loading

Vào những năm 1890, bìa áo có tay gập đã trở nên phổ biến, nhưng chúng hoàn toàn không có bất cứ hình ảnh hay tranh minh họa nào như ngày nay. Chúng chỉ có tựa sách, tác giả và trang trí đơn giản.

Đầu những năm 1900, cách mạng công nghiệp đưa sách đến đông đảo người dân hơn. Sách giờ đây có thể được bán thành từng chồng cao ngất trong các cốp xe, vali hay ngoài trời. Điều này khiến bìa áo trở thành một thứ cần thiết. Tuy nhiên, chúng được sản xuất rất đơn giản với một hình ảnh trang trí ngẫu nhiên ở mặt trước hay một tranh minh họa trong sách.

Nguồn: https://www.instagram.com/p/CDl_Az2JVVS/?utm_source=ig_embed&utm_campaign=loading

Tuy nhiên, điều này đã thay đổi từ những năm 1910, sự cạnh tranh dữ dội khiến các nhà làm sách phải sáng tạo hơn ở mọi phương diện để bán được nhiều sách hơn – bao gồm cả việc thiết kế bao bì đẹp đẽ, bắt mắt khách hàng hơn.

Nguồn: https://www.instagram.com/p/CAIFhqwp9j9/?utm_source=ig_embed&ig_rid=499b9b2d-d428-4fd3-8d17-2001a80d9fa5

 

Những chiếc bìa áo độc đáo và có giá trị sưu tầm “lên ngôi”

Mặc dù vào thời đó, việc sản xuất một chiếc bìa áo rất tốn kém. Nhà xuất bản phải tiêu tốn ít nhất 6,5 đô la ngày nay cũng như nhiều thời gian để làm ra một chiếc bìa áo mà người ta vẫn quen để sang một bên ngay sau khi mua sách. Nhiều người cho rằng bìa áo rồi sẽ biến mất, nhưng hôm nay – gần 200 năm kể từ khi chiếc bìa áo (được cho là đầu tiên) ra đời, những chiếc bìa áo không ngừng biến hóa đầy sáng tạo bởi các nhà làm sách và chiếm được tình cảm của nhiều người yêu sách.

Ngày nay, nhiều độc giả cẩn thận lấy chiếc bìa áo ra trước khi đọc để giữ cho nó được nguyên vẹn (Chính là tôi đây!), cho dù làm vậy bìa sách có thể sẽ bị lấm lem một chút. Thay vì chỉ có chức năng ban sơ là bảo vệ cuốn sách khỏi bụi bẩn, bìa áo dường như đã “soán ngôi” và chiếm giữ lấy phần quan trọng nhất về mặt thẩm mỹ của một cuốn sách. Bìa áo trở thành bệ phóng cho các ý tưởng sáng tạo của những người làm sách.

Những chiếc bìa áo cắt khoét sáng tạo.

Tận 2 chiếc bìa áo cho 1 cuốn sách!

Bìa áo trong suốt độc đáo.

Bìa áo chỉ cao bằng phân nửa cuốn sách. 

Sự thay đổi lớn trong thái độ của độc giả đối với bìa áo chính là tính chất sưu tầm của chúng. Một cuốn sách hiếm sẽ được định giá khác nhau tùy thuộc vào việc nó có còn bìa áo hay không. Chẳng hạn như cuốn The Great Gatsby bản đầu tiên chất lượng tốt có thể bán được 10.000 đô la, tuy nhiên nếu có thêm bìa áo, nó có thể lên tới 15.000 đô la!

Ngày xưa bìa áo hiếm vì không ai giữ lại chúng làm gì. Ngày nay bìa áo cũng hiếm, nhưng là vì chúng trở thành những ấn bản sưu tầm đặc biệt, có giới hạn. Những năm gần đây, không hiếm các bộ truyện tranh xuất hiện phiên bản đặc biệt và phiên bản giới hạn – bên cạnh phiên bản thông thường, với sự khác biệt lớn nằm ở những chiếc bìa áo.

 

 

Thị trường truyện tranh tại Việt Nam hiện nay cực kỳ sôi động 

với những thiết kế bìa áo công phu.

Không chỉ sách cho người lớn, sách thiếu nhi cũng được đầu tư bìa áo chỉn chu, nhất là đối với các phiên bản bìa cứng. 

Phiên bản gốc và phiên bản tiếng Việt của cuốn sách tranh thiếu nhi đoạt giải Newbery Medal 2016 "Trạm dừng cuối ở Phố Chợ" đều có bìa áo. 

Bìa áo cũng được cải tiến để trở nên hữu dụng hơn đối với các mọt sách không thích bìa áo lắm, chẳng hạn như chúng được in thêm tranh minh họa từ sách ở mặt trong để độc giả có thể làm thành tranh treo tường.

4 chiếc bìa áo trong bộ sách “Miền Dâu Dại” có thể lộng khung làm tranh nghệ thuật. 

Bạn thuộc nhóm nâng niu những chiếc bìa áo hay nhóm bối rối vì không biết làm gì với chúng? Hãy chia sẽ với chúng mình nhé.

Nguồn tham khảo bài viết: https://bookriot.com/history-of-dust-jackets/. Hình ảnh sưu tầm từ nhiều nguồn trên Internet. 

Hà Thy